Тобора узоқлашар, Узоқ-узоқларда хилпирар Ўзга бир давлатнинг байроғи каби. (“Она билан хайрлашув”, 1981)
Бу шеърни мен бугун ёзишим керак эди. Агар у бугун ёзилганда эди, муболаға бўлмас эди. Лекин бу ва бунга ўхшаган матнлар 1981 йилда “муболаға ва тушунарсиз” деб топилган эди ва бу тўғри эди. Ёки мана бу шеърга қаранг:
Сен ҳам ўша йўлдан кетдинг-а болам, Қайт, дедим, қайтмадинг, энди кеч, эвоҳ — Ром этди сени ҳам лаънати оҳанг. (шеър назарда тутилмоқда — М.С.) Ром этди юртидан ҳайдалган арвоҳ (Абдулҳамид Чўлпон назарда тутилади — М.С.) Ахир, ўша йўлдан кетдинг-ку ахир, Энди гуллар эмас, тикон босгайсан — Сен ҳам арвоҳ янглиғ юргайсан фақир, Ўз тилингни сен ҳам шифтга осгайсан. Ўшал эски йўлдан кетдинг-а болам, Қўрқмай тикилдинг-а қоронғи ғорга— Эвоҳ, бошгинангни урарсан сен ҳам Арвоҳ бошин урган ўша деворга!.. (“Онамнинг дегани”, 1985)
Бу сатрлар иссиқ уйда, турғунлик салтанатининг меваларини тановул қилиб, ёстиққа ёнбошлаган ҳолда битилгандир. Улар очиқчасига иддаоли, ўз тақдирини Чўлпон тақдирига ўхшатишдан ҳам қайтмайдиган такаббурона руҳда ёзилгандир. Бундай хаёлпарастликнинг нақадар таҳликали эканлиги 1985 йилда хаёлимга ҳам келмаган эди. Чунки фаришталар доимо уйғоқдирлар ва доимо сизнинг ёнингиздадир. Буни асло унутмаслик керак. Сизга бунинг яна бир исботини келтираман:
Ҳеч қачон ўлолмас Асли ўлик бўлган китоблар. Ҳиди ҳам чиқмайди жасадларидан Китоб дўконига кирсангиз. Ҳақиқий китоблар ўлиши мумкин, Ҳидланиши мумкин Ҳақиқий китобнинг жасади. Шу сабаб уларни кўммаса бўлмас, Ёндирмаса бўлмас шу сабаб.
(“Китоблар”, 1978)
Бу шеър ёзилганидан ўн беш йил кейин Ўзбекистонда ўз китобларимнинг ёндирилишини билганимда, бундай уйдирмани асло битмаган бўлардим. 1993 йили Қозоғистонда босилган “Давлат сирлари” китоби бу уйдирманинг қурбони бўлди. Шеърларимнинг мактаб программасидан чиқариб ташланиши, ҳатто таржималарим остига “М.Солиҳ” олиб ташланиб, “С.Мадаминов” қўйилишига ҳам юқоридаги уйдирма сабабдир. Минг тўққиз юз саксон иккинчи йил биз дард нима эканини билмаган, такаббур ва ўзига ишонган жайдарилар эдик. Биз фожеа эмас, гўзаллик ахтардик дунёдан. Энди ўша саксон иккинчи йилда ёзилган уйдирмани қаранг:
Телефон жирингласа, титраб кетаман, Эшик тақилласа, сапчиб тушаман— Хабардан қўрқаман. Қариндошим келса, қочиб кетаман, Яширинаман оғайним келса— Хабардан қўрқаман. Почта қутиси ёнидан чопиб ўтаман, Қайрилиб қарамайман, биров чақирса — Хабардан қўрқаман. Йўқ, мен бу дунёнинг фожеа тўла Кўзларига тик қаролмайман.
(“Қўрқоқ одам”)
Мен учун 93-94 йиллар худди шу шеърда тасвирланган воқеалар ичида кечди. Ўзбекистондан келаётган хабарларнинг ҳамаси фожеали ва уларни эшитишдан, ҳақиқатан ҳам зада бўлдим. Худди шундай бўлишини билгандай, худди шу саксон иккида яна шу сатрларни уйдиришга тўғри келган экан:
Менга уйқу бермас жасоратнинг кўзи. “Нега жисман, қўлинг озод бўлиб. Оёғинг соғ бўлиб, нега жимсан?” дейди у менга тикилиб. “Бу қўллар боғлиқ бўлиши мумкин эди”, дейди менинг қўлимни кўрсатиб. “Бу оёқларда кишан бўлиши мумкин эди-ку”, дейди у менинг оёқларимга имо қилиб. “Тўғри, —дейман, — сенинг тажрибанг бор, сен боғлиқ қўлларни ҳам кўргансан, кишанли оёқларни ҳам. Лекин мендан нима истайсан, Жасоратнинг кўзи!” Бақирганим кор қилмайди, тепамдан кетмайди, тонггача қадалиб туради Жасоратнинг кўзи. (“Жасоратнинг кўзи”)
Бу жасоратнинг кўзи мени — юмшоқ ерда ўтириб, ширин емаклар ейишни севадиган бир одамни — тарбиялай олдими, йўқми, ҳар ҳолда 1993 йилнинг апрелида қўлимга кишан солиб ички ишлар вазирлиги ертўласига туширишганда, мен ўз уйдирмаларимга лойиқ бўлишга қаттиқ ҳаракат қилдим. Турғунлик йилларида ҳам Ўзбекистонда сензура бор эди. Аммо сензорларнинг кўпчилиги бадиий адабиётни тафтиш қилар экан, уни тушунмганга оларди ёки ҳақиқатан ҳам тушунмас эдилар. Хусусан 70 йиллар шеъриятдаги фикрий юксалишда нафақат шоирларнинг, балки, биз ҳеч қачон севмаган сензорларнинг ҳам ҳиссаси бордир. Албатта бу жараённи машру (легитим) бир ҳолда давом этишида, сензорлар каби, муҳтарам танқидчиларимизнинг ҳам хизматлари бор. Улар замонавий шеъриятни изоҳлар экан, ҳеч қачон шеърнинг сотсиал моҳиятига тегинмас эдилар, тегинсалар ҳам юзаки тегинар ва, ҳеч нарса бўлмагандай, ўқ илдиз четда қолиб, бошқа нарсалар ҳақида муноқаша этардилар. Мен бу суҳбатимизда ўз шеърларимнинг таҳлили воситасида баъзи нарсаларни англатишни истардим ва буни нокамтарликка йўймангиз. Бу демак, ўзбек шеъриятида энг яхши уста менман дегани эмас. Уста шоирлар Худога шукр, бизда жуда кўп. Фақат одам ўзи ёзган нарсани бошқа бирининг ёзган матнига кўра яхши билади, яъни, мен ўз шеърларимга бир техник қулайлик сифатида ёндошдим. Гап сензура тўғрисида бўлди, ўша ҳақда битта шеърни ўқинг:
Унинг оғзи Бир йил муддат билан тикилган эди. Роппа-роса бир йилдан кейин Суғуриб олишди Унинг оғзидаги ипларни. Ингради, Қора терга тушди Битиб қолган оғиз очилар экан. Шунда у англади ўз сўзларининг Бу даҳшатли ипга нисбатан Нақадар оғриқсиз суғурилишини. (“Муддатдан сўнг”, 1979)
Бу шеър 1979 йилда эмас, 1994 йилда ёзилганда эди, ҳамма тушунган бўлар эди. Чунки, етмиш тўққизинчи йиллари Ўзбекистонда “оғзи тикилган” (таъқиқланган) бирорта ТИРИК шоир йўқ эди. Шунинг учун ҳам бу қабил шеърларни шеър шайдолари ва мунаққидларимиз тушунмади, чунки, бу шеърлар уйдирма эди. Мунаққидларимиз бундай шеърларни “бармоқдан сўриб олинган ребус”, дея атар экан, мутлақо ҳақли эдилар. Иккинчи томондан, бу шеърлар бугун ёзилиши керак эди, чунки бугун Ўзбекистонда энг яхши шоирларимизниг “оғзи тикилгандир”, уларнинг оғзидан ипларни суғуриб олиш муддати ҳамон келгани йўқ. Валлоҳ, бу уйдирманинг йиллар ўтиб, ҳақиқатга айланашини ўйламагандим. Ва энди ёш шоирларга дарҳол маслаҳат бергим келаяпти: асло уйдирманглар, чунки ёзганингизга фаришта “Омин!” деб юбориши мумкин. Агар уйдирмасликнинг иложини топмасанглар, майли, уйдиринигиз,фақат хайрли нарсалар ҳақида уйдиринг. Минг тўққиз юз саксон бешинчи йилда “Туркистон” калимаси муомалага кирмаган эди. Бугун нафақат кирди, балки “Туркистон” деган газета ҳам чиқа бошлади. Саксон бешинчи йилда “тинтув”, “сўроқ”, “қамчи”, “занжир” каби сўзларни фақат бадиий китоблардагина ўқирдик, бугун эса, улар биз учун турмушда ишлатиладиган сўзлардир. Бугун ўзбек зиёлиларининг ватанпарварлари сўроқ қилинаяпти, калтакланаяпти, кишанга солинаяпти. Шунга қарамай, улар ўз қўлларидаги занжирларни шалдиратиб, зулм сукунатини бузишдан қўрқмаяптилар. Атрофдаги жим-жит дунёни уйғотишга ҳаракат қилаяптилар.
Ҳар бир сонияда юз бор тинтилган, Юз бор сўроқланган шаппатдай диёр — Сенми, ҳали кўкка интилган, Сенми қоронғуда ахтарган зиё?!
Фаровон ҳаётдан ношукур банда, Нон эмас, эрк ҳақида куйлаган сенми— Ёмон отли бўлиб ҳаммага бунда, Яна ҳамма ҳақда ўйлаган сенми?!
Сенми, тутиб қолган Адл қамчисин, Сенми, ҳақ жазога ҳалақит берган— Сенми, нишон олган кўзёш томчисин, Сенми, ҳали ўша такаббур мерган?!
Шавкат Раҳмоннинг шеърларини укиганимда булар ҳудди бизга ва бизнинг бугунги кунимизга атаб ёзилгандай туюлаверади. Жуда тугри насиҳатлар фақат... ким қандоқ қабул қилишига боғлиқ.
Шарҳни фақат рўйхатдан ўтган фойдаланувчилар қолдира олади. [ Рўйхатдан ўтиш | Кириш ]
